کریدور زنگزور یک گذرگاه پیشنهادی در منطقه زنگزور ارمنستان است که با هدف اتصال جمهوری آذربایجان به منطقه خودمختار نخجوان طراحی شده‌است. این پروژه نتیجه توافق‌نامه صلح قره‌باغ ۲۰۲۰ است که توسط روسیه مذاکره شد. از نظر سیاسی، این کریدور به عنوان یک راه‌حل برای بهبود روابط بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان عمل می‌کند، اما اجرای آن شامل مسائل امنیتی و حاکمیتی پیچیده‌ای است که نیاز به نظارت بین‌المللی دارد.

نقشه کریدور زنگزور از لحاظ جغرافیایی در جنوب‌غربی ارمنستان و منطقه زنگزور واقع شده‌است. این کریدور به طول تقریبی ۴۰-۵۰ کیلومتر، مسیری را از مرز جمهوری آذربایجان تا نخجوان ترسیم می‌کند. در نقشه‌های دیجیتال مانند Google Maps، این منطقه با نشانگرهای مسیر و مختصات دقیق قابل مشاهده است. نقشه‌برداری توسط سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد تأیید شده، اما تغییرات مرزی در آن هنوز در حال بحث و نهایی‌سازی است.

اهمیت کریدور زنگزور در چند بعد است: سیاسی، اقتصادی و استراتژیک. از نظر سیاسی، این کریدور می‌تواند به کاهش تنش‌ها بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان کمک کند. اقتصادی، به عنوان یک مسیر تجاری کوتاه، هزینه‌های حمل‌ونقل بین آسیا و اروپا را کاهش می‌دهد و به رشد تجارت منطقه‌ای کمک می‌کند. استراتژیک، برای ترکیه و آذربایجان دسترسی مستقیم به نخجوان را فراهم می‌کند، در حالی که برای روسیه به عنوان ابزار نفوذ در قفقاز عمل می‌نماید.

کریدور زنگزور به طور کامل در خاک ارمنستان واقع شده‌است، اما منطقه‌ای را که به مرزهای جمهوری آذربایجان و نخجوان متصل می‌کند، تحت پوشش قرار می‌دهد. این کریدور بخشی از معاهده‌های چندجانبه است که توسط روسیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان امضا شده‌اند. نقش آن در اتصال مناطق استراتژیک، باعث شده تا کشورهای همسایه مانند ایران و ترکیه نیز در نظارت و اجرای آن درگیر شوند.

وضعیت فعلی کریدور زنگزور در مرحله مذاکره و پیاده‌سازی اولیه است. پس از توافق صلح ۲۰۲۰، عملیات نقشه‌برداری و امنیت‌سازی آغاز شد، اما پیشرفت کند است. چالش‌ها شامل مقاومت محلی در ارمنستان، مسائل امنیتی مانند حضور نیروهای پاسدار صلح روسیه، و اختلافات فنی در مسیرگذاری است. تاکنون، هیچ ساختار زیرساختی کامل نشده، و اجرای کامل به حل اختلافات دوجانبه وابسته است.

اثرات اقتصادی کریدور زنگزور می‌تواند گسترده باشد: از یک سو، با کوتاه‌تر کردن مسیر حمل‌ونقل، هزینه‌های تجاری بین جمهوری آذربایجان و نخجوان را تا ۳۰% کاهش می‌دهد، که به افزایش صادرات نفت و گاز کمک می‌کند. از سوی دیگر، ممکن است به توسعه زیرساخت‌های منطقه‌ای مانند راه‌آهن و جاده‌ها بینجامد، اشتغال‌زایی ایجاد کند و گردشگری را در قفقاز جنوبی تقویت نماید. با این حال، ریسک‌هایی مانند ناپایداری سیاسی و تأثیر بر جوامع محلی نیز وجود دارد که نیازمند مدیریت دقیق است.

چالش‌های امنیتی کریدور زنگزور شامل چندین عامل کلیدی است: تهدیدهای تروریستی بالقوه در مرزها، تنش‌های قومی بین ارمنی‌ها و آذری‌ها که می‌تواند به درگیری‌های مسلحانه منجر شود، و چالش حاکمیتی برای ارمنستان در کنترل کامل مسیر. برای کاهش این ریسک‌ها، نیروهای پاسدار صلح روسیه مستقر شده‌اند، و سازمان‌های بین‌المللی نظیر ناتو نقش نظارتی دارند. اما عدم اعتماد متقابل بین کشورها هنوز به عنوان مانع اصلی عمل می‌کند.

ارتباط کریدور زنگزور با مناقشه قره‌باغ مستقیم و تاریخی است. پس از جنگ قره‌باغ در ۲۰۲۰ که با مداخله روسیه به آتش‌بس انجامید، این کریدور به عنوان بخشی از معاهده برای کاهش تنش‌های مرزی پیشنهاد شد. هدف آن ایجاد یک گذرگاه ایمن و تسهیل تبادلات بدون درگیری در منطقه‌ای است که پیشتر مرکز جنگ بود. با این حال، برخی گروه‌ها در ارمنستان آن را تهدیدی برای حاکمیت ملی می‌دانند، و این موضوع می‌تواند به احیای اختلافات قره‌باغ کمک کند.

پروژه جایان به عنوان یک مسیر جایگزین به نام گذرگاه ارمنستان-ایران مطرح می‌شود که از سوی ایران پیشنهاد شده‌است. این پروژه از نظر استراتژیک ممکن است با کریدور زنگزور رقابت کند، زیرا ایران سعی دارد با ایجاد این گذرگاه، نقش خود را به عنوان بازیگر کلیدی در قفقاز تقویت کند. تفاوت اصلی این است که پروژه جایان مستقیماً به نخجوان متصل نمی‌شود و بیشتر بر تجارت بین‌المللی تأکید دارد، در حالی که کریدور زنگزور روی اتصالات دو جانبه متمرکز است.

واکنش‌های بین‌المللی به کریدور زنگزور متنوع است: روسیه به عنوان واسطه اصلی از آن پشتیبانی می‌کند و آن را ابزاری برای ثبات منطقه می‌داند. سازمان ملل متحد در بیانیه‌هایی خواستار اجرای صلح‌آمیز پروژه شده‌است. اتحادیه اروپا از طریق برنامه‌های توسعه مالی کمک می‌کند، ولی نگرانی درباره نقض حقوق بشر دارد. ترکیه و آذربایجان قویاً موافق هستند، در حالی که ایران به دلیل رقابت ژئوپلیتیکی با مخالفت جزئی برخورد کرده‌است.

کریدور زنگزور هنوز به صورت عملیاتی اجرا نشده‌است. پس از توافق ۲۰۲۰، تنها مراحل اولیه مانند پاکسازی مین‌های زمینی و ساخت پست‌های امنیتی انجام شده‌اند. برنامه‌ریزی برای شروع عملیات جاده‌سازی و احداث تاسیسات آغاز شده، اما با موانع قانونی در ارمنستان و اختلافات مرزی به تعویق افتاده‌است. انتظار می‌رود اگر مذاکرات پیشرفت کند، عملیاتی شدن بین سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۰ اتفاق بیفتد.

تأثیر کریدور زنگزور بر محیط‌زیست منطقه نیازمند ارزیابی دقیق است. اجرای این پروژه می‌تواند به جنگل‌زدایی و اختلال در زیستگاه‌های طبیعی در منطقه کوهستانی زنگزور منجر شود. همچنین، افزایش ساخت‌وساز و حمل‌ونقل ممکن است باعث آلودگی هوا و آب گردد. برنامه‌های کاهشی مانند استفاده از تکنولوژی سبز و همکاری با سازمان‌های محیط‌زیستی بین‌المللی در حال بررسی است، اما نگرانی‌ها درباره عدم شفافیت در گزارش‌ها هنوز پابرجاست.

کریدور زنگزور می‌تواند بر الگوهای مهاجرت در قفقاز تأثیر بگذارد. از یک طرف، ممکن است با ایجاد فرصت‌های شغلی جدید در ساخت‌وساز و لجستیک، مهاجرت از مناطق روستایی به شهری را تشویق کند. از طرف دیگر، اگر چالش‌های امنیتی حل نشود، این کریدور می‌تواند به عنوان یک نقطه خطر، مهاجرت پناهندگان از مناطق درگیری را تسریع بخشد. برنامه‌ها شامل همکاری با آژانس پناهندگان سازمان ملل برای مدیریت این مسائل در چارچوب توسعه پایدار هستند.